بر اساس یک تقسیم ­بندی دیگر صبر بر سه نوع است:

1. 1. صبر عوام و توده مردم: این صبر عبارت است از خویشتن­داری از روی تظاهر به قوت نفس و اظهار ثبات و پایداری در آسیب­ها و حوادث ناگوار.

1. 1. صبر زهٌاد و عبٌاد و اهل تقوا و ارباب قلم از جهت توقع ثواب آخرت.

1. 1. صبر عارفان: صبر آن ها برای این است که پاره­ای از آنان را در میان مردم از اختیار خاصی برخوردار ساخته و آن ها را در کنار مردم از رهگذر ابتلائات، ویژگی بخشیده و در نتیجه مشمول نظر و لطف والای پروردگار هستند. این نوع صبر احتمالاً به عنوان«رضا» پیوند دارد و ‌می‌توان آن را رضا به قضای الهی نامید (شاهرودی،۱۳۸۹).

۲-۱-۵-۳- رابطه صبر با مفاهیم مشابه

برای روشن شدن معنای صبر، باید رابطه آن را با مفاهیمی مانند «شرح و سعه­صدر»، «استقامت: پایداری»، «حلم: بردباری»، «کظم­غیظ: کنترل خشم» و «عفت: کنترل شهوت» روشن سازیم. برخی مفسّران و علمای اخلاق، صبر را یک مفهوم وسیع در نظر گرفته و هر کدام از مفاهیم و ملکات دیگر را یک قسم و نوعی از صبر دانسته ­اند: « برای صبر اقسامی است که هر کدام به اسم خاص گفته می­ شود؛ مثلاً صبر از شهوات نفسانی، عفت است، صبر بر کظم­غیظ، حلم است، صبر از فضول عیش، زهد است، صبر بر حفظ اسرار، کتمان سرّ است، صبر بر انجام تکالیف شرعی، طاعت است، صبر در میدان جنگ شجاعت است.»

اما ‌می‌توان این رابطه را به نوعی دیگر بیان کرد که شرح صدر و سعه صدر، «حالت روانی خاص» و صبر «عمل و فرایند نگه­داری نفس برای حالت» است، نه خود آن حالت. ولی پایداری هنگام مواجهه با مشکلات، مهار خشم و شهوت، و تحمل فعالیت­های دشوار، نتیجه و ثمره آن حالت روانی خاص است. به­عبارت دیگر وقتی فردی به دلایل انگیزشی خاص، نفس خود را در آن حالت حفظ کرد و نگه داشت، پایداری، حلم و عفت در او به وجود می ­آید (نوری،۱۳۸۷).

۲-۱-۵-۴- صبر در عرفان اسلامی

عرفان اسلامی نیز، با استناد به قرآن و روایات، شواهدی فراوان از اهمیت صبر بیان می­ کند. در بینش عرفا صبر از مراحل مهم سیر و سلوک است و در مسیر تعالی سالک، نقشی سازنده دارد.

به­علت نقش اساسی و بنیادین صبر در سیر و سلوک، بخش­هایی از کتب مهم صوفیه به صبر اختصاص دارد. در کتاب اسرارالتوحید آمده است: « لایصِلَ المخلوقُ اِلی المخلوقِ الا باالسَیر الیهِ و لا یصِلُ المخلوقُ الٌا بالصٌبرِ علیه بِقَتلِ النفسِ و الهوی . . .»(محمدبن منور،۱۳۸۷).

و در تذکره­الاولیا از قول ابوعلی جوزجانی آمده است: «هرکه ملازمت کند بر درگاه مولا، بعد از ملازمت چه بود جز در گشادن؟ و هر که صبر کند به خدای، بعد از صبر چه بود جز وصول به حق؟»(عطار نیشابوری،۱۳۵۱).

به علت نقش مهمی که صبر در سیر الی الله دارد، صوفیه آن را یکی از مقامات مهم عرفانی می­دانند. در شرح تعرف آمده است:« و صبر مقامی بزرگ باشد و خدا مصطفی را علیه­السلام صبر فرمود و گفت: اصبرو ما صبرُکَ الٌا بالله» (مستملی بخاری،۱۳۶۵).

امام خمینی(ره)، هنگامی که از مراتب صبر نزد عرفا و اهل سلوک و اولیا یاد می­ کند، مراتبی برای صبر ذکر می­ نماید: اولین مرتبه صبر فی الله که « ثبات در مجاهده است و ترک مألوفات و مأنوسات بلکه ترک خویشتن است در راه محبوب » و در مرتبه بعد صبر مع الله است و آن « راجع به اهل حضور و مشاهده جمال است در وقت خروج از جلبات بشریت . . . و متجلی شدن قلب به تجلیات سماء و صفات » و درجه بعدی از صبر عن الله یاد می­ کند و آن « از درجات عشاق و مشتاقین است از اهل شهود و عیان . . . و این اشقّ مراتب صبر و مشکلترین مقامات است » و مرتبه بعد صبر بالله است که « از برای اهل تمکین و استقامت است . . . و پس از تخلق به اخلاق­الله برای آن ها رخ می­دهد» (امام خمینی،۱۳۶۱).

مولانا در مثنوی، آنقدر به نقش صبر در سیر و سلوک اهمیت می­دهد که معتقد است پیامبر بر اثر صبر توانست به آسمان‌ها عروج کند و در عرش، حق را ملاقات نماید.

سختی­ها و مشکلات و دردها و رنج­ها از دیدگاه عرفان و تصوف، سازنده و تکامل­بخش است، زیرا صبر و استقامت در برابر آن ها موجب می­ شود نیروها و استعدادهای نهفته و پنهان روح شکوفا شود و انسان را به سرچشمه­ی کمال و عظمت می­رساند وبا خداوند پیوند دهد (خوشحال دستجردی،۱۳۸۳).

مولانا معتقد است قرار گرفتن جسم در معرض انواع رنج­ها و سختی­ها اگرچه موجب تضعیف جسم می­ شود، اما قدرتمند شدن روح و بقا و جاودانگی آن را درپی دارد.

در بینش مولانا، راه رسیدن به نجات و رستگاری از طریق ریاضت و تحمل انواع رنج­ها و سختی­ها امکان­ پذیر است و کسانی که اهل ریاضت نیستند و یا نمی ­توانند باشند گاهی خداوند با فرستادن انواع بلا آن ها را ریاضت می­دهد تا وجودشان از آلودگی­ها پاک و مطهر شود؛ بدین­جهت باید در برابر اراده­ی خداوند تسلیم باشند و به­خاطر لطف و محبتی که به آنان داشته او را شکر و سپاس گویند.

ور نمی­تانی رضا ده ای عیار گر خدا رنجت دهد بی­اختیار

که بلای دوست تطهیر شما است علم او بالای تدبیر شما است

(مثنوی،۱۳۷۲)

از انواع صبر که مولانا ذکر ‌کرده‌است صبر و استقامت در ذکر و صبر انسان کامل و اولیای الهی در برابر آزار جاهلان است. وی می­گوید اولیای حق باید در برابر رنج­ها و آزار جاهلان با عقلی که از جانب خدا به آن ها داده شده است و مربوط به عالم غیب است صبر کنند؛ زیرا صبر در برابر جاهلان، قلب و روح را صفا می­دهد. سپس به صبر پیامبران بزرگ الهی در برابر معاندان اشاره می­ کند. همچون آتش نمرود که درون و باطن ابراهیم را صفا و درخشش داد و صبر طولانی نوح در برابر آزار قومش که روح او را صیقل داد (خوشحال دستجردی،۱۳۸۳).