مفهوم ارزیابی محیط

ارزیابی به عنوان فعالیتی کلیدی، تکمیلی و حمایت کننده در فرایند برنامه ریزی است که موجب اطمینان از ارتقاء شرایط موجود سیاستها، برنامه و طرح ها است. ارزیابی، مرحله ای اساسی در تصمیم سازی در جهت کمک به تصمیم گیری می باشد و یک روند تحصیلی است که در آن کوشش می شود دلایل و شواهدی دال بر مزایا و معایب طرح ها فراهم شود و نگرش های جدید برای تهیه آلترناتیوهای برتر به دست آید و دارای فرایند مشخصی است که به منظور بهبود و ارتقای زندگی اعضای جامعه انجام می شود.

در زبان فارسی به معنی عمل یافتن ارزش هر چیز و قیمت گذاشتن بر روی چیزی و معادل انگلیسی آن Evaluation به معنی ارزیابى کردن، سنجیدن و تقویم کردن و یا شماره و عدد چیزی را معین کردن و یا قیمت گذاری کردن می باشد. همچنین مفهوم ارزیابی را می توان بررسی و آزمایش یک طرح، برنامه یا فرایند برنامه ریزی، در چهارچوب ارزشها، معیارها و ضوابط مشخص شده، تعیین نتایج حاصله از تعدادی فعالیت برنامه ریزی شده برای نیل به یک یا چند هدف و یا تنظیم معیارهای موفقیت تعدادی نمونه از واحدهای مورد نظر، تبدیل نمونه ها به اطلاعات حاصله با معیارهای تدوین شده و تعیین موقعیت کارایی و مورد قبول بودن پدیده مورد مطالعه بیان نمود. با پیدایش نگرش سیستمی به برنامه ریزی و تکامل فرایند برنامه ریزی، ارزیابی نیز به عنوان یکی از ارکان مهم این فرایند مورد توجه و تاکید قرار گرفته است. (عزیزی، ۱۳۸۹: ۸۹)

۲-۱۱-۲- اهداف، عملکرد و معیارهای ارزیابی

هدف ارزیابی مانند سایر مراحل از فرآیند برنامه ریزی، ارتقاء کمی و کیفی در سطوح مختلف و بر طرف کردن نیازهای برآمده از کل فرآیند برنامه ریزی است؛ در یک نگاه جامع به مفهوم هدف می توان گفت که اهداف براساس ویژگی ها، خصوصیات، مشخصات و صفاتی که دارند، می توانند به انواع گوناگون طبقه بندی شوند. به طور خلاصه می توان اهداف ارزیابی را باز آگاهی و باز خورد، شناخت خود، بهبود عملکرد، برنامه ریزی، توسعه و بهسازی و اجرای تعهدات قانونی باتوجه به نظام ارزیابی هر کشور نام برد. دسته ای دیگر از اهداف ارزیابی نیز شناخت ابعاد مختلف برنامه برای بهره برداری استفاده کنندگان از نتایج آن، کمک به موثر واقع شدن برنامه ها از طریق آگاه کردن دست اندرکاران و تصمیم گیران، مشخص کردن میزان نیل به اهداف برنامه، شناسایی نقاط قوت و ضعف برنامه، بهبود کیفیت نظارت، میزان اقتصادی بودن برنامه، ارتقاء اثر گزاری برنامه و اندازه گیری پیشرفت، جمع آوری اطلاعات، مبادله تجربه می باشند.

با توجه به اهداف و نتایج مورد انتظار و در نظر گرفتن ابعاد و نقش ارزیابی در برنامه ها، ارزیابی باید بتواند به پرسش هایی از این دست پاسخ دهد :برنامه انتخاب شده تا چه اندازه با در نظر گرفتن ویژگی های جامعه هدف مشخص شده و کیفیت برنامه چگونه است. نتایج مورد انتظار از اجرای هر طرح یا برنامه چیست؟ آیا طرح، برنامه و سیسات تنظیم شده یا در حال اجرا بر طبق زمان بندی معین پیش می رود؟ آیا پیش بینی لازم برای زمان، مکان، گستره، نیروی انسانی و بودجه طرح و برنامه صورت گرفته است، و دلایل عدم موفقیت یا عدم انطباق با طرح پیش بینی شده چیست؟ برای موفقیت برنامه و دستیابی به نتایج مطلوب، به چه تغییراتی در اهداف، ساز و کار، زمان، بودجه، و موثر سایر عوامل در برنامه نیاز است؟ (عزیزی، ۱۳۸۹: ۹۰)

۲-۱۱-۳- ارزشیابی محیط

هر یک از ما در زندگی روزمره، به طور غیررسمی، درگیر ارزشیابی هستیم و پیوسته دست به این کار می‌زنیم. پاسخ به این که «آیا برنامه‌های توسعه به کاهش فقر و نابرابری انجامیده‌اند ؟» و … همگی در گرو بررسی و در نهایت و قضاوت درباره آنها است. در ارزشیابی به دنبال پدید آوردن آگاهی و دانشی هستیم که برای قضاوت و تصمیم‌گیری به کار آید و زمینه را جهت بهبود شرایط و وضعیت فراهم سازد. اما این کار مستلزم گردآوری شواهد و قرائن، تجزیه و تحلیل، نقد و نتیجه‌گیری، داوری و در نهایت دستیابی به راهکارها و توصیه‌هایی چند می‌باشد. ابتدا باید اطلاعاتی گردآوری شوند که مرتبط با موضوع باشند تجزیه و تحلیل اطلاعات و تفسیر آن می‌تواند ما را به نتیجه‌گیری‌هایی برساند. این نتیجه‌گیری‌ها باید با ملاک و معیارهایی (یا ارزش‌هایی) سنجیده شوند و درباره خواسته یا ناخواسته، سودمندی یا زیان‌آوری، مثبت یا منفی بودن آنها داوری انجام گیرد. در نهایت در پرتو این یافته‌ها و داوری‌ها است که ما می‌توانیم برای بهبود روش‌های اعمال شده، شیوه‌های انجام کار و … توصیه‌هایی ارائه دهیم.

فورنیه چارچوب منطق ارزشیابی را این گونه تشریح می‌کند:

• تعیین ملاک و معیار (برنامه/ ارزشیابی باید به چه جنبه‌ها و ابعادی توجه داشته باشد؟)

• ساختن استاندارد (برنامه/ ارزشیابی باید چگونه انجام شود؟)

• بررسی عملکرد و مقایسه آن با استانداردها (برنامه/ ارزشیابی تا چه حد درست اجرا شده است؟)

ارزشیابی بنا به دلایل سیاسی و تخصصی حائز اهمیت شایانی است. سیاستگذاران، تصمیم‌گیران و  قانون‌گذاران انتظار دارند که انجام ارزشیابی توانایی‌ها، قابلیت‌ها، کم و کاستی‌ها و … را آشکار کند. آنان می‌خواهند اطمینان یابند که هزینه‌های صرف شده (یا تخصیصی) در عرصه‌های عمومی به مداخله‌های اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و… تأثیرگذار تبدیل شده است. مسئولان برنامه‌ریزی و مدیران اجرایی تمایل دارند بدانند آیا راهبردهایی که برگزیده‌اند به کار بسته شده است و براساس آنها امور اجرایی هدایت می‌شوند. آنها می‌کوشند با انجام بهتر ارزشیابی بر کارآمدی، اثربخشی و بازدهی برنامه‌های خود بیفزایند.

۲-۱۱-۴- مفهوم ارزشیابی^[۱]

پیش از آنکه مفهوم ارزشیابی تعریف شود ناچار هستیم آن را از اصطلاحاتی چون گزارش‌دهی^[۲] و ارزیابی^[۳] تفکیک کنیم. هر سازمانی برای پیشرفت امور و انجام وظایف خود به نتایج این سه فعالیت نیاز دارد. نظام گزارش‌دهی پیش از ارزیابی و ارزشیابی طراحی می‌شود و برای یاری رساندن به این دو شکل می‌گیرد. ارزیابی و ارزشیابی نمی‌توانند، به طور موفق، انجام شوند مگر آن که نظام گزارش‌دهی اطلاعات دقیق و موثق قابل دسترسی فراهم آورده باشد.

قصد از ارائه گزارش پیشرفت (کار) یاری رساندن به مسئولان اجرایی برای نظارت مستمر و هدایت مؤثر بر فعالیت‌هایی است که در چند مرحله و زمان صورت می‌گیرد. گزارش‌دهی در برنامه‌های توسعه، برای به جریان انداختن نظام‌مند و سازمان یافته‌ اطلاعات، حائز ارزش و اهمیت فراوانی می‌باشد. به کمک گزارش‌های اجرای عملیات دستیابی به اهداف طراحی شده به طور مستمر و پیوسته، اندازه‌گیری می‌شود. نخستین هدف گزارش‌دهی فراهم آوردن اطلاعات مورد نیاز دست‌اندرکاران اجرا، جهت کمک به آنها برای کنترل و هدایت برنامه، خواهد بود. نظام گزارش‌دهی باید بیان کند که چه مقدار از کار برنامه‌ریزی شده به انجام رسیده و چه مقدار از آن باقی مانده است. این نظام باید اطلاع دهد که کار صورت گرفته چه مقدار از منابع (نیروی انسانی، مواد، تجهیزات، زمان و اعتبارات مالی) را به مصرف رسانده و یا از آن بهره برده است. این اطلاعات میزان کارآمدی مدیریت اجرایی برنامه را آشکار خواهد ساخت. محتوای گزارش باید امکان مقایسه پیشرفت برنامه را نسبت به گذشته و نسبت به پیش‌بینی برنامه فراهم کند.

همان‌طور که گفتیم نظام گزارش‌دهی جهت کمک به دست‌اندرکاران اجرایی طراحی می‌شود تا بتوانند عملیات اجرایی سازمان را به طور مؤثرتر، کنترل و هدایت کنند. ارزیابی به معنای برآورد^[۴] مستمر مسئولان اجرایی از مرتبط بودن فعالیت‌های واحدهای عملیاتی با اهداف تعیین شده می‌باشد.

ارزیابی ابزاری مدیریتی است که به وسیله آن مسئولان اجرایی قادر می‌شوند توجه خود را به جنبه‌ها و عرصه‌های ویژه‌ای از عملیات متمرکز سازند و از این طریق اطمینان یابند که فعالیت‌های اجرایی به طور تنگاتنگ و نزدیکی، با اهداف برنامه همخوان و هماهنگ باشد. برای یک ارزیابی اثربخش، مسئولان اجرایی باید به پدید آوردن اهرم‌های کنترل- نظارت در سازمان علاقه نشان دهند. چون کنترل و جهت‌دهی به عملیات امری خاص و گزینشی است. تفاوت اصلی ارزیابی و ارزشیابی در برهه زمانی و سطحی نهفته است که در آن انجام می‌شوند. ارزشیابی یک بررسی پس از اجرا و پس آیندی است. در صورتی که ارزیابی به زمان اجرای برنامه تعلق دارد. ارزشیابی یک برنامه به کل آن تسری می‌یابد، در حالی که ارزیابی به هر سطحی از نظارت و سرپرستی سازمانی باز می‌گردد. ارزیابی گونه‌ای ارزشیابی هنگام اجرا برای قضاوتی درون سازمانی است. گزارش‌دهی دست‌اندرکاران اجرایی سطوح مختلف را قادر می‌سازد تا از پیشرفت عملیات متفاوت یک برنامه اطلاع پیدا کنند. یک نظام گزارش‌دهی خوب، تدابیر اصلاحی عملیات را تأثیرگذار می‌کند و به مدیریت در دستیابی به اهداف مطلوب و مورد نظرش یاری می‌رساند. از سوی دیگر یک ارزیابی به تجزیه و تحلیل درونی (درون سازمانی) از عملکرد واحدهای اجرایی گفته می‌شود. مهم‌ترین وظایف ارزیابی به مطالعه پیشرفت کار و مقایسه با جدول زمان‌بندی اجرا، کنش‌های متقابل دستگاه‌ها و واحدهای متفاوت، عملکرد کارکنان برنامه و مقایسه آن با وظایف آنها در دستیابی به اهداف باز می‌گردد.

آنچه درباره نظام‌های گزارش‌دهی و ارزیابی گفته شد نشان می‌دهند که این دو ابزارهای مدیریت هستند که برای اعمال کنترل درونی (درون سازمانی) تمامی فعالیت‌های اجرایی و عملکرد افراد و واحدها به کار گرفته می‌شوند. اما هنگامی که برنامه‌های توسعه‌ای در پی دستیابی به دگرگونی‌های اقتصادی، اجتماعی و … مبادرت به تلاشی طراحی شده کنند، دیگر گزارش‌‌دهی و ارزیابی درون سازمانی چندان مفید به نظر نمی‌رسند. گوبا ولینکلن ارزشیابی را چنین تعریف کرده‌اند:

«ارزشیابی فرآیند توصیف یک پدیده (مورد ارزشیابی) و داوری درباره شایستگی و ارزش آن را گویند» (Lincoln & Guba, 1985) . 

در این تعریف «شایستگی به معنای متناسب بودن و مناسبت یک چیز است» و ارزش به مفهوم سودمندی نسبی آن برای یک فرد، اجتماع و … در یک زمینه خاص می‌باشد. این که تا چه حد طرح‌ هادی تهیه شده روستا به شرایط اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و … روستائیان توجه نشان داده و توسعه همه جانبه را مد نظر داشته است به مناسبت طرح باز می‌گردد و پیامدهای مثبت و منفی اجرای طرح هادی بیانگر سودمندی نسبی آن خواهد بود.

[۱]– Evaluation

[۲] – Reporting

[۳] – Appraisal

[۴] – Assessment